2012 yılı sonlarında başlatılan ve İSAM ve İstanbul Kültür ve Sanat Ürünleri A.Ş. iş birliğinde yürütülen proje çerçevesinde, İstanbul’un Antikçağ’daki ilk yerleşiminden günümüze kadar “şehir” oluşunu merkeze alarak dünya şehirleri içindeki yerini tayin etmeyi amaçlayan ve topografya, mimari, dinî ve sosyal hayat, yönetim, iktisat gibi farklı alanlara dair 270 ilim adamının kaleme aldığı 363 makaleden oluşan Antikçağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi isimli eser 2015 yılı içerisinde tamamlanarak on cilt halinde yayımlandı. İngilizce’ye tercüme çalışmaları devam eden eserin hem genel okuyucunun beklentilerine cevap vermesi hem de örgün eğitimdeki öğrenciler için kaynak olması hedeflenmektedir.

Büyük İstanbul Tarihi, şehrin bütün tarihî dönemlerini ele almasıyla alanındaki en hacimli ve kapsamlı çalışma olma özelliğine sahiptir. İstanbul’un tarihini anlatan on ciltlik bu eserin yazımında, tematik bir anlayışla hareket edilmiş, konular makaleler halinde yazılmıştır.

Ana makalelerde yeterince üzerinde durulamayan konuların daha iyi anlaşılmasını sağlayacak detaylar ise çerçeve ve derkenar yazılarıyla derinlikli olarak incelenmiştir. Temaların kendi içindeki kronolojilerinin oluşturulmasında şehrin kimliğini belirleyen ve tarihî akışında dönüm noktasını oluşturan üç dönem esas alınmıştır. Bunlar Bizans, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemleridir. Her tema kendi içindeki süreklilik ve değişimler dikkate alınarak dönemlendirilmiş; Antikçağlar, Bizans, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemleri mutlak kopuşlar olarak ele alınmamıştır. Eser bu temalar dışında İstanbul tarihi açısından önemli ve alanlarında ilk olan iki çalışmayı daha okurlara sunmaktadır: İstanbul kronolojisi ve İstanbul bibliyografyası.

Büyük İstanbul Tarihi’nin alanındaki çalışmalara bilgi, yöntem ve içerik olarak kaynaklık etmesi yanında Türkiye’de ve yurt dışında verilen İstanbul derslerinde kullanılabilecek bir metin/kaynak olacağı da düşünülüp akıcı, kuşatıcı ve güçlü bir üslûba sahip olmasına dikkat edilmiştir.

Büyük İstanbul Tarihi’ni diğer şehir tarihlerinden ayıran hususiyetlerin başında geniş yazar kadrosu, uluslar arası akademik katkılar, görsel materyal zenginliği ve hacmi gelmektedir. İçerik, tasarım ve baskı materyali itibariyle birbirini tamamlayan ve destekleyen bu çalışma aynı zamanda şehirlerin uzun tarihlerini yazmada her açıdan bir model önerisi de sunmaktadır.
İstanbul’un 8500 yıllık tarihinin ele alındığı eser, on cilt ve 5320 sayfadan oluşmaktadır. Proje yöneticiliğini Prof. Dr. M. Akif Aydın’ın, editörlüğünü Yrd. Doç. Dr. Coşkun Yılmaz’ın yaptığı eserin tasarımı ise Bülent Erkmen’e aittir.

Büyük İstanbul Tarihi’nin bölümleri şu şekildedir:

1. İstanbul’un Emperyal Dönüşümleri
Tarihî mecrası bir şehir devleti olarak tahkiye ve tahkim edilen İstanbul’un emperyal dönüşümü Roma İmparatorluğu’nun Roma’sına rakip ve alternatif bir başkent olarak inşa edilişiyle başlamış, Osmanlı ile devam etmiş olup iddiasını Türkiye Cumhuriyeti ile sürdürmektedir.

Başkenti olduğu imparatorlukların üç kıtaya yayılan dünya görüşüyle siyasetlerinin oluşum ve uygulama merkezi olarak coğrafî, siyasî ve dinî açıdan saha ve süre bakımından en geniş alana ve zamana hükmeden İstanbul, asırlarca Balkanlar, Doğu Avrupa, Afrika, Ortadoğu, Batı Asya, Karadeniz, Hindistan ve diğer okyanus ötesi bölgelere kadar ulaşan fiilî, siyasî, dinî, iktisadî, askerî nüfuzuyla geniş bir coğrafyanın merkezi olmuştur.

Eserin girişi olarak planlanan bölümde Halil İnalcık, Ahmet Davutoğlu, Feridun M. Emecen ve İlhan Tekeli’nin kaleminden şehrin siyasî, zihnî, sosyal, dinî ve mimari alandaki büyük dönüşüm ve buhranları anlatılıyor. Bu anlamda bölüm şehrin tarihine dair ilk, özgün ve mukayeseli bir okuma çalışmasıdır.

2. Dünya Ölçeğinde İstanbul (ed. Yunus Uğur)
Bu bölümde İstanbul’un dünya şehirleri bağlamındaki önemi ve konumu üzerinde durulmakta ve şehrin tarihi geçmişte ve günümüzde öne çıkan dünya şehirleriyle karşılaştırmalı olarak okunmaktadır. İstanbul’un konumu ilk defa bu çalışmada Bizans, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerinde çağdaşı dünya şehirleriyle ayrı ayrı mukayese edilmiştir.

3. Topografya ve Yerleşme (ed. Mehmet Karakuyu)
Bölümde “Doğal Yapı”, “Arkeoloji”, “Mekânsal Gelişim ve Topografya”, “Doğal ve Beşerî Âfetler”, “İdarî Yapı ve Kartografya” şeklindeki alt başlıklarda İstanbul’un coğrafî yapısı, fizikî özellikleri, yerleşim tarihi ve haritalara yansıması ele alınmıştır. 

4. Siyaset ve Yönetim (ed. Feridun M. Emecen - Coşkun Yılmaz)
Dünya tarihinin en uzun ömürlü başşehri İstanbul’dur. Roma İmparatorluğu ile başlayan pâyitahtlığı Osmanlı ile birlikte yaklaşık 1600 yıl devam etmiştir. İstanbul uzun tarihi boyunca siyasî merkez özelliğini koruyan nâdir dünya şehirlerinden biri olarak başkentliğini yaptığı imparatorlukların üç kıtaya yayılan siyasetlerinin ve dünya görüşlerinin uygulayıcı ana merkezidir. Bu anlamda, benzeri başka hiçbir şehirle mukayese edilemeyecek ölçüde siyaset ve yönetim merkezidir.

Siyaset ve yönetim eserin en hacimli konusunu oluşturuyor. Bu bölümde İstanbul’un tarihî derinliği içerisinde geçirdiği siyasî gelişmeler ve yönetim merkezi olma hususiyetleri ele alınıyor. Bölümün alt başlıkları şunlardır: “Siyaset”, “Kuşatmalar ve Fetih”, “Diplomasi”, “Hukuk”, “Yönetim ve İdarî Yapı”, “Seçimler”, “Törenler.”

5. Demografi (ed. Yunus Koç)
Demografik yapı, şehrin kuruluşundan Osmanlılar’ın fethine, fetihten modern nüfus sayımının yapıldığı XIX. yüzyıla, XIX. yüzyıldan Cumhuriyet’e ve Cumhuriyet dönemi şeklinde dört alt başlıkta ele alınmaktadır. Osmanlı coğrafyasındaki büyük daralmanın sebep olduğu XIX. yüzyıldaki göçler ve Cumhuriyet’in ilk yıllarındaki mübadele ile Cumhuriyet dönemi göçlerinin şehrin demografisine etkisi de bu bölümde incelenmektedir.

6. Toplum (ed. Arif Bilgin)
Bu bölümde İstanbul toplumu kıyafetlerinden eğlencesine, mutfağından sağlığına varıncaya kadar tarihî süreklilik içerisinde ele alınmaktadır.  Bölümün alt başlıkları şunlardır:  “Toplumsal Katmanlar”, “Sağlık ve Yemek”, “Giyim-Kuşam”, “Merasim-Eğlence-Spor”, “Sosyalleşme ve Âdâb-ı Muâşeret”, “Âfetler ve Sosyal Yardımlaşma”, “İstanbul’da Çocuk Olmak ve Spor Yapmak”, “İstanbul Bahçeleri”, “Suç ve Teftiş”. Bölümde bir arada yaşama arayışlarına da tarihî bakış açısı ve tecrübî bir birikim sunulmaktadır.

7. Din (ed. Hür Mahmut Yücer)
Bu bölümde İstanbul’un pagan geçmişiyle başlayan şehrin dinî yolculuğu Hıristiyanlık, Mûsevîlik ve İslâm başlıklarında incelenerek bu inançların şehrî uygulamaları ortaya konmaktadır.

8. İktisat (ed. Coşkun Çakır)
Boğaz’ı kontrolü, Karadenizʼe açılması, Haliç gibi bir iç limana sahip olması yanında deniz ve karayolu ile doğuyu ve batıyı, kuzeyi ve güneyi buluşturması İstanbul’u, ilk dönemlerinden itibaren ticarî hayat ile ulaşım ve haberleşmenin en önemli merkezlerinden biri yapmıştır.

Ulusal ve uluslar arası ilişkiler dikkate alınarak planlanan “İktisat” bölümünde şu alt başlıklar ele alınmaktadır: “Bizans İstanbulu’nda İktisat”, “Osmanlı İstanbulu’nda İâşe ve Vakıf”, “Osmanlı İstanbulu’nda Ticaret, Sanayi ve Finans”, “Cumhuriyet İstanbulu’nda Vakıflar, Ticaret, Sanayi ve Finans”. 

9. Ulaşım ve Haberleşme (ed. Ali Akyıldız)
İstanbul’un gerek şehir içi gerekse uzak ve yakın çevresiyle olan ulaşımının ve haberleşmesinin tarihî serüveni anlatılmaktadır. Ulaşım; şartları, araçları ve kurumlarıyla birlikte kara, deniz ve hava ulaşımı şeklinde incelenmektedir. Haberleşme ise ulaşım ve haberleşme araçlarının tarihî mecrası doğrultusunda dönemsel ağları ve yapısıyla ortaya konmaktadır.

10. Edebiyat-Sanat ve Kültür (ed. Hatice Aynur)
Kültür, edebiyat ve sanatın şehrî serüveni, İstanbul’un eşsiz zenginliğinin ve renkliliğinin de yansıtılabildiği en önemli konulardır. Eserin VII. cildinin tahsis edildiği bölüm, “Müzik ve Kültürü”, “Edebiyat”, “Görsel Sanatlar”, “Okuma-Yazma ve Kitap Kültürü” alt başlıklarından oluşmakta ve İstanbul’un birikimini okuyucuya sunmaktadır.

11. Mimari (ed. Halil İbrahim Düzenli)
Bölümde ele alınan temel konular “Bizans Dönemi Mimarisi”, “Erken Dönem Osmanlı Mimarisi”, “XVI-XVII. Yüzyıl Osmanlı Mimarisi”, “XVIII ve XIX. Yüzyıllar Osmanlı Mimarisi”, “Osmanlı İstanbulu’nun Yapı Bazında Mirası”, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Planlama” ve “Cumhuriyet Dönemi Mimarisi” başlıklarını taşımaktadır.
Âbideleriyle insanlık tarihinin en güzel eserlerine ev sahipliği yapan şehrin evinden çeşmesine, külliyesinden mektebine varıncaya kadar eserleri ve mimarlık tarihi ile planlama mecrası ve macerası bu bölümde anlatılmaktadır.

12. Eğitim-Bilim ve Teknoloji (ed. Mehmet İpşirli - Salim Aydüz)
İstanbul, bilimsel faaliyetlere ev sahipliği yapmış, pek çok bilim adamının yetişmesine imkân sağlamış başkentliğini yaptığı büyük devletlerin ilmî merkezliğini de üstlenmiştir. IX. cildin tahsis edildiği bölümde tarih boyunca İstanbul’un seçkin eğitim ve ilim kurumlarına, gerçekleştirilen faaliyetlere, programlara, eserlere, ürünlere yer verilerek İstanbul’un bu alandaki birikimi ortaya konmaktadır.

13. Hâfızalardaki İstanbul (Söyleşi: Beşir Ayvazoğlu)
Bu bölümde, Beşir Ayvazoğlu’nun soruları eşliğinde Semavi Eyice, Mehmet Şevket Eygi, Nevzat Atlığ, Saadettin Ökten, M. Orhan Okay, Hüsrev Hatemi, İnci Enginün, Hilmi Yavuz ve Gülbün Mesara şehir ve şehirli ile ilgili hatıralarını, gözlemlerini, izlenimlerini ve yorumlarını anlatmakta, Turgut Cansever ve Tâhir Olgun da (Tâhirülmevlevî) dergi sayfalarındaki söyleşi ve yazılarıyla bölüme zenginlik katmaktadır.

Bölüm, Cumhuriyet’in ilk yıllarından itibaren şehrin ihmaline, yıkımlarına, imarına, kısacası büyük değişimlere şahit olmuş, bu değişmelerde rol almış kültür, sanat, edebiyat ve bilim hayatımızın seçkin simalarının anlatımlarıyla şehrin geçmişi kadar geleceğine de ışık tutan bir “sözlü tarih” çalışması niteliğini taşımaktadır.